Źródło cierpienia

„Ty, ty i ty jesteście od dziś Niemcami”

Miejsca takie jak obozy przesiedleńcze czy niemiecki obóz koncentracyjny dla dzieci polskich przy ul. Przemysłowej w Łodzi były pierwszym w krokiem w procedurze germanizacyjnej. To właśnie tam podczas specjalnych apeli dokonywano wstępnej selekcji dzieci i kierowano je do dalszych, bardziej szczegółowych badań. W okupowanej Łodzi przeprowadzano je m.in. w „obozie rasowym” przy ul. Spornej. Jednym z dzieci poddanych takim badaniom był więzień obozu przy ul. Przemysłowej Teofil Tratowski, który po latach opisał przebieg selekcji.

„Cywile wraz z lagerfurerem zaczeli nas oglądać. Kazano zdjąć nakrycie głowy. Przed niektórymi dziećmi zatrzymywali się na trochę dłużej, coś rozmawiali po niemiecku (…) i po oglądnięciu nas Lagerleiter zaprowadził nas do magazynu (…) i tam przebraliśmy się w cywilne rzeczy. (…) Po przebraniu się zaprowadzono nas do fotografa. Fotograf dokonał zdjęć oraz odcisków palców. (…) Sprawdzono nas jeszcze raz dokładne personalia i wygląd nasz. Wyprowadzono nas przez bramę główną i niedaleko, ok. jednego kilometra pod górką znajdował się parkan drewniany. (…) Weszliśmy pod budynek, na którym widniał napis Rase Zidlung Amt Licmanstat [Rasse- und Siedlungshauptamt Litzmannstadt]”.

Źródło cytatu: relacja Teofila Tratowskiego, AIPN GK 165/379, t. 16, k. 79-80.

Fot. 1. Inspekcja komisji germanizacyjnej w obozie przy ul. Przemysłowej (Instytut Pamięci Narodowej).

Wybrane ośrodki germanizacji dzieci polskich

Germanizacja przebiegała w szeregu przeznaczonych ku temu specjalnych ośrodków m.in. przygotowujących dla dzieci dokumenty „poświadczające” nową tożsamość. Pośród licznych powojennych relacji wywiezionych osób wzmiankowane są między innymi trzy ośrodki tego typu: w Bruczkowie, Kaliszu i Połczynie-Zdroju.

Na ilustracji lokalizacja wybranych ośrodków germanizacyjnych w okresie drugiej wojny światowej.

1. Bruckau (Bruczków) – Okręgowy Dom Dziecka (Gaukinderheim);
2. Kalisch (Kalisz) – Okręgowy Dom Dziecka (Gaukinderheim);
3. Bad Polzin (Połczyn-Zdrój) – ośrodek Lebensborn.

Źródło ilustracji: kadr z filmu „Skradziona tożsamość”, reż. Katarzyna Pełka-Wolsztajn, 2023.

Gaukinderheim Kalisch (Kalisz)

Okręgowy Dom Dziecka w Kaliszu (Gaukinderheim Kalisch) powstał jesienią 1942 r. Znajdował się w budynku klasztoru Sióstr Nazaretanek przy ul. Śródmiejskiej 43. 19 września 1942 r. siostry zostały wywiezione przez Niemców do obozu pracy w Bojanowie. W „Gaukinderheim Kalisch” przebywało jednorazowo od 60 do 80 dzieci w wieku od 2 do 14 lat. Były bite za mówienie po polsku. W ośrodku w Kaliszu życie stracił czternastoletni Zygmunt Światłowski, popchnięty przez dyrektorkę Johannę Zander na niezabezpieczone przewody elektryczne.

„Po kilku dniach wywieziono część dzieci wraz ze mną do Kalisza. Tam przebywałam kilka miesięcy, podlegałam również badaniom kwalifikującym przez inną grupę żołnierzy niemieckich. Znajdowaliśmy się w klasztorze lub plebanii obok kościółka. Warunki były bardzo ciężkie, prowadzono kartotekę przez Niemki-opiekunki o naszych postępach. Nie wolno było mówić po polsku. Tam również przez moją postawę niechęci mówienia po niemiecku sporo ucierpiałam. Też próbowałam ucieczki”.

Źródło cytatu: relacja Ireny Michalskiej, APŁ, Zrzeszenie Dzieci Polskich Germanizowanych przez reżim hitlerowski z siedzibą w Łodzi, sygn. 39/2381/0/7, k. 212.

„Kolejnym sposobem złamania nas za byle przewinienie było wsadzanie nas do tzw. komina. Była to nisza, z której wybierano sadzę, wysokość 60 cm i szerokości 50 cm x 50 cm, w której nie można było ani stać, ani siedzieć, tylko w skulonej pozycji trzeba było wytrzymać nawet do 48 godz. bez jedzenia i picia. Jak wywlekli takie dziecko z tego komina, to często było nieprzytomne, zszokowane, ubrudzone sadzami, wymiocinami i odchodami”.

Źródło cytatu: relacja Janusza Bukorzyckiego, APŁ, Zrzeszenie Dzieci Polskich Germanizowanych przez reżim hitlerowski z siedzibą w Łodzi, sygn. 39/2381/0/6, k. 196.

Fot. 1. Dziewczynka z Gaukinderheim Kalisch (Archiwum Państwowe w Kaliszu).

Sprawcy

Heinrich Himmler urodził się 7 października 1900 r. w Monachium, zmarł 23 maja 1945 r. w Lüneburgu. Był odpowiedzialny za realizację polityki germanizacyjnej III Rzeszy. Z jego inicjatywy w 1935 r. powstało stowarzyszenie Lebensborn, które w okresie drugiej wojny światowej było zaangażowane w proces przekazywania polskich dzieci do niemieckich rodzin. Mianowany w 1939 r. Komisarzem Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny (Reichskomissar für die Festigung deutschen Volkstums), do którego zadań należało m.in. „zniemczenie” okupowanej Polski Zachodniej. Od 1940 r. koordynował prace Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS (Rasse- und Siedlungshauptamt), który w podległych placówkach przeprowadzał badania rasowe. „Wszelką dobrą krew – i to jest pierwszym założeniem, o którym musicie pamiętać – gdziekolwiek ją na wschodzie napotkacie, możecie ją zdobyć, albo zabić (…) Gdziekolwiek napotkacie dobrą krew, macie ją zdobyć dla Niemiec, albo postarać się o to, by przestała istnieć. W żadnym razie nie może ona pozostawać po stronie naszych wrogów”.

Przemówienie Heinricha Himmlera, wrzesień 1942 r., cyt. za: R. Hrabar, „Lebensborn” czyli źródło życia, Katowice 1976, s. 24.

Fot. 1. Heinrich Himmler, 1940 r. (Narodowe Archiwum Cyfrowe / domena publiczna).

Sprawcy

Inge Viermetz urodziła się 7 marca 1908 r. w Aschaffenburgu, zmarła 23 kwietnia 1997 r. w Vaterstetten. Od 1923 r. pracowała jako stenotypistka w kilku firmach w Krefeld (Nadrenia-Północna Westafalia). Od 1937 r. należała do Narodowosocjalistycznej Ludowej Opieki Społecznej (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt). Poprzez niemiecki urząd pracy znalazła w 1938 r. zatrudnienie w centrali Lebensbornu w Monachium, gdzie pracowała kolejno w: Wydziale Przyjęć do Ośrodków, Wydziale Opieki i Adopcji, Wydziale Sierot Wojennych, zaś od września 1941 r. kierowała Wydziałem Głównym A „Praca”. Była odpowiedzialna za kierowanie na teren Rzeszy dzieci polskich wytypowanych do germanizacji z okręgu Rzeszy „Kraj Warty”. Od grudnia 1942 r. jako przedstawicielka Lebensbornu na północną Francję kierowała Domem Dziecka „Ardeny” w Vegimoncie. Rok później zakończyła pracę w Lebensborn. 30 lipca 1945 r. została aresztowana, zwolniono ją w styczniu następnego roku. Ponownie aresztowana w styczniu 1947 r. 10 października zasiadła na ławie oskarżonych w VIII procesie norymberskim (tzw. „procesie RuSHa”). 10 marca 1948 r. została uniewinniona z powodu braku dowodów.

Fot. 1. Inge Viermetz podczas VIII procesu norymberskiego, 28 I 1948 r. (domena publiczna).

Mecenas zrabowanych dzieci

Już w 1945 r. Polski Czerwony Krzyż rozpoczął mozolne poszukiwania dzieci wywiezionych do III Rzeszy i dzieci polskich robotnic przymusowych. Z kolei w 1947 r. nowe polskie władze utworzyły stanowisko Pełnomocnika Rządu Polskiego ds. Rewindykacji Dzieci Polskich. Powołano na nie młodego prawnika ze Śląska – Romana Hrabara.

„Urodziłem się dnia 28 marca 1909 w Kołomyi (…). Po czteroletnich studiach prawniczych na Uniwersytecie lwowskim i krakowskim, po uzyskaniu dyplomu magistra praw, odbyłem jednoroczną aplikację sądową, po czym po krótkiej aplikacji adwokackiej, przeszedłem do służby w Prokuratorji Generalnej R.P. w Warszawie. (…) W okresie okupacji byłem długi okres czasu bez pracy (…), następnie zaś pracowałem do chwili wybuchu powstania, jako aplikant u adwokata Dominika Pogłodzińskiego w Warszawie. Po powstaniu warszawskim udałem się do Krakowa, gdzie zajęty byłem w firmie transportowej, do chwili aresztowania przez Gestapo. Po oswobodzeniu Krakowa i Śląska udałem się natychmiast do Katowic, gdzie zgłosiłem się do Urzędu Wojewódzkiego (…). Z dniem 1 października 1945 powierzono mi funkcję naczelnika Wydziału (Pracy i Opieki Społecznej). (…) W czasie okupacji zrobiłem tajnie pracę doktorską z dziedziny prawa handlowego, u prof. Jana Namitkiewicza. Władam językami francuskim, angielskim i niemieckim”.

Źródło cytatu: życiorys Romana Hrabara z 1946 r., AAN, Generalny pełnomocnik ds. rewindykacji, sygn. 315, k. 8.

Fot. 1. Zdjęcie Romana Hrabara z 1946 roku (Archiwym Akt Nowych).

To są nasze dzieci

„(…) dzieci [z Polski] stanowią ok. 90% ogółu dzieci poszukiwanych i odnalezionych. Faktycznie Child Search [dział Międzynarodowej Służby Poszukiwawczej Czerwonego Krzyża zajmujący się odzyskiwaniem zrabowanych dzieci] pracuje wyłącznie dla spraw polskich”.

Źródło cytatu: uwagi Romana Hrabara w sprawie likwidacji akcji rewindykacji na terenie Niemiec, AAN, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej w Warszawie, sygn. 373, k. 4.

„(…) Duże osiągnięcie stanowi odnalezienie większej grupy dzieci w zakładzie niemieckim »Schloss Hubertus« koło Würzburga, o który to zakład toczyła się długa walka, gdyż czynniki niemieckie twierdziły w sposób stanowczy, że wszystkie dzieci w tym zakładzie są pochodzenia niemieckiego. Na podstawie dokumentów przywiezionych przeze mnie ze Śląska w dniu 7.5.47 zidentyfikowano 25 dzieci, które w większości posiadają rodziny przebywające w Polsce. Odebranie dzieci z zakładu w dniu 10.5.47 odbyło się w obecności przedstawicieli prasy i artykuły o tym wydarzeniu ukazały się w prasie amerykańskiej (…)”.

Źródło cytatu: fragment raportu Romana Hrabara z dnia 26.05.1947 r., AAN, Generalny pełnomocnik ds. rewindykacji, sygn. 317, k. 69.

Fot. 1. Schemat poszukiwań dzieci na terenie Niemiec (Archiwum Akt Nowych).

Alodia i Daria Witaszek

Ich ojciec, wybitny lekarz i mikrobiolog – Franciszek Witaszek, stał w okresie okupacji na czele „Związku Odwetu” Okręgu Poznań ZWZ. Wraz z grupą współpracowników został ujęty i stracony. Rodzina doktora również stała się celem dla Niemców. Jeszcze w marcu 1943 r. aresztowano żonę dra Witaszka – Halinę, którą osadzono następnie w KL Auschwitz, a potem KL Ravensbrück. We wrześniu 1943 r. pięcioletnia Alodia oraz czteroletnia Daria – dwoje z jego pięciorga dzieci, których nie udało się ukryć rodzinie, zostały poddane germanizacji.

„W lutym 1943 roku musieliśmy przyjść z naszymi opiekunami do urzędu SS (…). Badano nas pod względem rasy i przydatności dzieci do germanizacji (…). Nasi opiekunowie musieli nas pozostawić, a my zostałyśmy zabrane do obozu przejściowego na ulicę Główną w Poznaniu”.

Źródło cytatu: relacja Alodii Witaszek-Napierały w filmie „Skradziona tożsamość”, reż. Katarzyna Pełka-Wolsztajn, 2023.

Po wywiezieniu z Poznania dziewczynki osadzone zostały najpierw w obozie przy ul. Przemysłowej w Łodzi, a następnie kolejno w dwóch ośrodkach germanizacyjnych.

„Już w drugiej połowie października (…) znalazły się córki w SS-Kinderheimie w Kaliszu. W pierwszych dniach listopada odnalazł je tu mój brat (…). Obie dziewczynki przebywały w SS-Heimie w Kaliszu do połowy stycznia 1944 r. Tutaj też dokonano częściowego ich zniemczenia. Bratu memu zakazano je odwiedzać. (…) Z Kalisza przewieziono obie do SS-Heimu w Połczynie. (…) W dalszym ciągu przeprowadzono ich germanizację. W momencie, kiedy opuszczały ten zakład, umiały już tylko po niemiecku (…)”.

Źródło cytatu: relacja Haliny Witaszek, AIPN GK 165/379, t. 17, k. 292.

Dzieci zostały rozdzielone i adoptowane przed dwie rodziny. Alodia w kwietniu 1944 r. wyjechała pod Berlin do rodziny Dahl, a Daria trafiła do Austrii, do rodziny Schoeln. W 1947 r. Halina Witaszek zgłosiła się do Romana Hrabara z prośbą o odnalezienie jej córek. Po kilku miesiącach udało się odnaleźć obie dziewczynki. Alodia powróciła do Polski w listopadzie 1947 r., a niemal miesiąc później do domu dotarła Daria.

Fot. 1. Alodia i Daria Witaszkówny (archiwum prywatne rodziny Alodii Witaszek-Napierały).

Roman Roszatowski / Hermann Lüdeking

Roman Roszatowski urodził się 20 stycznia 1936 r. W trakcie drugiej wojny światowej przebywał w domu dziecka przy ul. Karolewskiej (wówczas Albrecht-Thaer-Straße 1). W 1942 r. został przetransportowany do Okręgowego Domu Dziecka w Bruczkowie (Gaukinderheim Bruckau), następnie do Okręgowego Domu Dziecka w Kaliszu (Gaukinderheim Kalisch), by ostatecznie trafić do domu dziecka „Słoneczna Łąka” („Sonnenwiese”) w miejscowości Kohren-Sahlis (Saksonia). Z ostatniego ośrodka został adoptowany w grudniu 1942 r. przez Marię Lüdeking, działaczkę Związku Dziewcząt Niemieckich (Bund Deutscher Mädel) zamieszkałą w miejscowości Lemgo (Nadrenia-Północna Westfalia), która straciła dorosłego syna podczas walk Niemców w okupowanej Grecji. Po drugiej wojnie światowej Hermann został na terenie Niemiec, a o swoim prawdziwym pochodzeniu dowiedział się dopiero po śmierci rodziców adopcyjnych, tzn. blisko trzydzieści lat po przybyciu do Lemgo.

„Na początku grudnia Himmler, który był twórcą tego całego systemu (…) kupił ten dom, to był wcześniej dom starców i dom opieki i zrobił z tego kolejny dom dla Lebensborn. Ja tam trafiłem. I stamtąd zabrała mnie moja przybrana matka (…) przełożona powiedziała wtedy: »Tak, pani Lüdeking, z tej dwójki dzieci może Pani wybrać sobie jednego chłopca i zabrać«. I to się stało w ciągu pięciu minut. »Tu musi Pani tylko podpisać«. I podpisała. Wzięła mnie za rękę i przez Norymbergę pojechaliśmy do Lemgo, do Nadrenii-Północnej Westfalii”.

Źródło cytatu: relacja Hermanna Lüdekinga w filmie „Skradziona tożsamość”, reż. Katarzyna Pełka-Wolszatajn, 2023.

Fot. 1. Hermann Lüdeking (kadr z filmu produkcji Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitarzmu pt. „Skradziona tożsamość”, reż. Katarzyna Pełka-Wolsztajn, 2023).