Mosina w czasie okupacji

„po mamę przyszli w nocy”

Mosina to jedno z najstarszych miast Wielkopolski. Oddziały niemieckie wkroczyły do miasta 9 IX 1939 r. Pierwsza publiczna egzekucja odbyła się tam 20 X 1939 r., kiedy w ramach operacji Tannenberg, po fikcyjnym procesie, rozstrzelanych zostało 15 mieszkańców. Szacuje się, że podczas wojny wysiedlono stamtąd blisko 60 rodzin, a ponad pół tysiąca osób aresztowano i osadzono w obozach koncentracyjnych. Wiele z nich zginęło. Niemiecka okupacja miasta zakończyła się 25 I 1945 r. wkroczeniem Armii Czerwonej.

Wojenna zawierucha nie oszczędziła najmłodszych. Jednym z najboleśniejszych wątków tamtego czasu jest opowieść o kilkudziesięciorgu mosińskich dzieciach aresztowanych we wrześniu 1943 r., których losy w większości splotły się z obozem dla polskich dzieci w Łodzi.

Źródło cytatu:

notacja Bohdana Kończaka, ur. 1935 r. (Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu).

Źródła zdjęć:

mapa Mosiny i okolic (Biblioteka Narodowa),

Moschin Marktplatz, Hotel Silberstein (Biblioteka Narodowa),

północna część rynku w Mosinie (Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu),

pomnik na placu 20 Października w Mosinie i herb Mosiny, fot. Andrzej Janicki (Muzeum Dzieci Polskich - ofiar totalitaryzmu).

Utracona młodość

nastoletni więźniowie

Na skutek bezwzględnej polityki nazistów, nastolatkowie, którzy ukończyli 16. rok życia, traktowani byli jak dorośli. Stojąca u progu dorosłości mosińska młodzież swoje najpiękniejsze lata spędziła w celach więzień lub za obozowymi drutami. Dla niektórych z nich życie zakończyło się zanim zdążyło się rozpocząć.

Wśród aresztowanych w 1943 r. nastolatków z Mosiny, którzy ukończyli 16 lat znaleźli się:

Stanisława Adamczyk (17 l.) zginęła 21.04.1944 r. w KL Auschwitz

Bożena Cieślewicz (16 l.) przeżyła

Zofia Figlerowicz (17 l.) przeżyła

Józef Hoppe (16 l.) zaginął po wywiezieniu z Fortu VII

Stanisław Jankowski (17 l.) zginął w maju 1944 r. w KL Gusen

Łucja Kozłecka (16 l.) zginęła 02.01.1944 r. w KL Auschwitz

Bogumił Kukucki (17 l.) przeżył

Felicja Kukucka (16 l.) zginęła 12.01.1944 r. w KL Auschwitz

Jarosław Litke (16 l.) przeżył

Irena Muszyńska (16 l.) przeżyła

Witalis Namysł (16 l.) przeżył

Feliks Pawlak (17 l.) przeżył

Rajmund Papież (17 l.) przeżył

Irena Śliwińska (16 l.) zginęła 22.12.1943 r. w KL Auschwitz

Irena Tomowiak (16 l.) zginęła 16.06.1944 r. w KL Auschwitz

Ludwika Urbanek (16 l.) przeżyła

Edward Vogt (17 l.) przeżył

Źródła zdjęć:

uczniowie szkoły powszechnej w Mosinie zbierają surowce wtórne w celu uzyskania pieniędzy na fundusz Obrony Narodowej (Narodowe Archiwum Cyfrowe),

stacja kolejowa w Mosinie, 1940 r. (Galeria Sztuki w Mosinie),

rynek w Mosinie, widok na wschodnią pierzeję (Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu),

pomnik na placu 20 Października w Mosinie, fot. Andrzej Janicki (Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu).

Mosińskie dzieci

Wykaz dzieci i młodzieży poniżej 16. roku życia z gminy Mosina aresztowanych w 1943 r.:

Donata Adamczyk (13 1.)

Zenon Bolewski (12 1.)

Kazimierz Cieślewicz (13 1.)

Siostry Maria (15 l.), Józefa (14 l.) i Czesława (11 l.) Czechowskie

Rodzeństwo Leon (14 l.) i Maria (5 L) Gierszolowie

Rodzeństwo Eugeniusz (15 l.), Jerzy (14 l.), Urszula (10 l.) i Domicela (6 l.) Grendowie

Bliźnięta Jadwiga i Tadeusz Heigelmannowie (11 l.)

Rodzeństwo Teresa (14 l.) i Aleksander (12 l.) Iwiccy

Czesław Jarnot (13 1.)

Gabriela Jeżewicz (14 l.) i jej bratankowie Edward (4 l.) i Jerzy (2 l. 10 mies.)

Maciej Jurdzyński (7 l.)

Jan Kałan (10 l.)

Rodzeństwo Eugenia (15 l.), Zdzisław (14 1.) i Janina (1 rok 6 mies.) Kaźmierczakowie

Bracia Bohdan (8 l.) i Ireneusz (6 l.) Kończakowie

Henryk Kordylewski (11 l.)

Jan Koźlecki (13 l.)

Wacław Krzan (15 l.)

Cecylia Kukucka (13 l.)

Siostry Zofia (2 1. 6 mies.) i Bogumiła (1 rok) Kurzawy

Rodzeństwo Janina (13 l.), Jan (12 l.), Józef (10 l.), Joanna (4 l.) i Kazimiera (6 mies.) Maciejewscy

Rodzeństwo Aleksandra (5 l.) i Zbigniew (1 rok 7 mies.) Michalakowie

Rodzeństwo Jerzy (15 l.), Gertruda (13 l.) i Edward (6 l.) Nowakowie

Władysław Pachojka (15 l.)

Rodzeństwo Jerzy (10 l.), Wojciech (8 l.) i Gertruda (2 l. 10 mies.) Papieżowie

Edward Piotrowski (14 l.)

Eugeniusz Prętki (14 l.)

Rodzeństwo Wiesława (10 l.), Jerzy (7 l.), Wojciech (3 l.) i Szczęsny (1 rok 6 mies.) Skibińscy

Genowefa Stróżyńska (3 l.)

Rodzeństwo Zofia (14 l.) i Kazimierz (11 l.) Urbankowie

Józef Wośkowiak (15 l.)

Rodzeństwo Danuta (4 l.) i Marek (2 l. 3 mies.) Zakrzewscy

Źródła zdjęć:

tablica pamiątkowa w Mosinie, fot. Andrzej Janicki (Muzeum Dzieci Polskich - ofiar totalitaryzmu),

Ireneusz i Bohdan Kończakowie z matką (zbiory rodziny Kończaków),

Kazimierz Cieślewicz (zbiory rodziny Pinkowskich),

Edward Nowak (zbiory rodziny Hetmańskich),

Gertruda Papież przed aresztowaniem (zbiory rodziny Marcinkowskich).

Razem w transporcie – osobno w obozie

„Ja byłam zabrana z bratem [bliźniakiem]. Jedyne nasze spotkania były przy wychodzeniu z ubikacji, wtenczas nic innego sobie nie mówiliśmy jak: ty lepiej żyj, a ja niech lepiej umrę, a brat z kolei twierdził, lepiej ty żyj. Takie były słowa dzieci 11-letnich, które w takich warunkach nie miały możliwości do życia”.

Jadwiga Heigelmann (w dniu aresztowania 11 1.)

„Pamiętam bracia osobno, siostra osobo, bo miała 4 lata i ja osobno. Pamiętam również, jak żeśmy się pierwszy raz kładli spać, łóżka piętrowe, poduszka słomą wypchana i jeden koc brudny, siennika nie było, gołe deski. Do rana nie mogliśmy się rozgrzać”.

Janina Maciejewska (w dniu aresztowania 13 1.)

„Widywałam się z braćmi wtedy, kiedy przechodzili. Wiem, że ten młodszy brat [był] w szpitalu w obozie, powiedziały mi o tym dziewczynki, które tam pracowały. Brata wówczas nie poznałam, ponieważ miał szramę na szyi”.

Wiesława Skibińska (w dniu aresztowania 10 1.)

Tym, co najbardziej pomagało ludziom przetrwać wojenną zawieruchę, były rodzinne więzi. Tak było i w łódzkim obozie. Opowieść o jednym z mosińskich rodzeństw, bliźniętach Jadwidze i Tadeuszu Heigelmannach, pokazuje jak wyjątkowo trudnym elementem codzienności polskich dzieci w czasie okupacji była rozłąka. Tych dwoje rozdzielono od razu po aresztowaniu matki. Osobno przebywali u swoich babć. Kiedy zostali aresztowani, na moment spotkali się w jednym transporcie, lecz obóz ponownie ich rozłączył. Po wojnie trafili do różnych ciotek, które zajęły się ich wychowaniem. Dorastali i żyli osobno.

Źródła cytatów (zapis uwspółcześniony):

AIPN, List Jadwigi Starosty z d. Heigelmann do Józefa Witkowskiego, 1968 r., GK 165/379, t. 4, k. 4v,

AIPN, List Janiny Jastrzębskiej z d. Maciejewskiej do Józefa Witkowskiego, GK 165/379, 19.

OKŚZpNP, Protokół przesłuchania świadka Wiesławy Skuteckiej z d. Skibińskiej, 1968 r., S.36.2019.ZN, t. II, k. 324.

Źródła zdjęć:

zdjęcia z kartoteki: 13-letniej Janiny Maciejewskiej, 11-letniej Czesławy Czechowskiej, 14-letniej Józefy Czechowskiej, 10-letniego Jana Kałana, 12-letniego Jana Maciejewskiego (Galeria Sztuki w Mosinie),

apel nowych więźniów (Instytut Pamięci Narodowej).

Niewolnicza praca od 7. roku życia

„Mnie przydzielono do grupy najmłodszych. Ta grupa składała się z około 40 dzieci. Chłopcy i dziewczynki były razem. W porównaniu ze starszymi dziećmi wyżywienie było u nas lepsze, dostawaliśmy nawet mleko, kawę z mlekiem i niekiedy bułki na śniadanie. Łóżka były piętrowe z kocami, ale koce były niepowleczone, sienniki były papierowe. Najmłodszych – dzieci 3-latków – było sześcioro. Dla nich było jedno łóżko”.

Ireneusz Kończak (w dniu aresztowania 6 1.)

„Przez pół roku przebywałem w obozie dziewczęcym, gdzie jedynym zajęciem była praca w ogrodzie obozowym oraz dwa dni na polach getta przy zbiorach jarzyn i nauka śpiewu oraz wybieranie wszy z odzieży. W okresie zimowym kazano nam ściągać najpierw spodnie i położyć na śniegu, a później bluzę, i tak około godziny staliśmy na mrozie w kalesonach i koszuli i czekaliśmy aż wszy zdechną, które jednak okazywały się odporniejsze od nas”.

Wojciech Papież (w dniu aresztowania 8 1.)

W czasie pokoju 7-letnie dziecko idzie do szkoły, stawia w zeszytach swoje pierwsze litery i cyfry. W obozie odebrano dzieciom polskim możliwość nauki i zmuszono je do pracy na rzecz III Rzeszy. Obozowy reżim opierał się na niewolniczej pracy ponad dziecięce siły. W okresie wiosenno-letnim dzień pracy rozpoczynał się o 5 rano, a kończył się o 21.00. Nie było więźnia, który uniknąłby uderzenia bykowcem. Najbardziej niepokorni trafiali tam, gdzie było najgorzej – do karceru.

Źródła cytatów:

OKŚZpNP, Protokół przesłuchania świadka Ireneusza Kończaka, 1968 r., S.36.2019.ZN, t. II, k. 297,

AIPN, List Wojciecha Papieża do Józefa Witkowskiego, GK 165/379, t. 12, k. 81v.

Źródła zdjęć:

zdjęcie z kartoteki 8-letniego Wojciecha Papieża (Galeria Sztuki w Mosinie),

dwie fotografie więźniów przy pracy w warsztatach (Instytut Pamięci Narodowej),

więźniowie w drodze do pracy (Instytut Pamięci Narodowej).

Dzierżązna – ciężka praca na folwarku

„Jesienią 1944 r. zabrano mnie do pałacu i pracowałam tam jako pomoc domowa. W pałacu byłyśmy 4 dziewczynki. […] Musiałyśmy sprzątać codziennie, każda miała wydzieloną pracę, pracowałyśmy także przy praniu. Właściciel tego majątku mieszkał tylko z żoną. Często zjeżdżali się do nich goście. Myśmy też miały obowiązek gości obsługiwać”.

Józefa Czechowska (w dniu aresztowania 14 lat)

Według spisu imiennego więźniów, wiosną 1944 r. do pracy w filii obozu w Dzierżąznej zostało wysłanych 14 dziewcząt z transportu mosińskiego. Kilka z nich, między innymi Teresa Iwicka, Józefa Czechowska i Janina Maciejewska przebywało tam do chwili zamknięcia obozu w styczniu 1945 r.

Chociaż warunki bytowe, głównie w kontekście dostępu do żywności, uchodziły za nieco lepsze niż w obozie na Przemysłowej, to jednak codzienność więźniarek niezmiennie naznaczona była zmęczeniem i forsowaniem młodych organizmów. Od wczesnych godzin porannych do późnego wieczora dziewczęta wykonywały ciężkie prace fizyczne w polu, w ogrodach, lasach lub przy zwierzętach gospodarskich. Nieustannie narażone były na przemoc i kary cielesne stosowane przez kierownika obozu Heinricha Fugego i mieszkającą z nim w dworku rodzinę.

Źródło cytatu:

OKŚZpNP, Protokół przesłuchania świadka Józefy Stawnej z d. Czechowskiej, 1968 r., S.36.2009.Zn, t. II, k. 294 (zapis uwspółcześniony).

Źródła zdjęć:

tablica filii obozu dla polskich dzieci w Dzierżąznej (Muzeum Tradycji Niepodległościowych),

zdjęcie grupowe więźniarek w Dzierżąznej (Galeria Sztuki w Mosinie),

trzy fotografie – dworek w Dzierżąznej, więzniarki przed kuchnią w Dzierżąznej, więźniarki przy pracy (zbiory Magdaleny Blanki Hauke).

Germanizacja

„W tym czasie, kiedy ja przebywałem w obozie, zabierano dzieci na rasę, między innymi mnie chciano zabrać, ale skoro powiedziałem, że jestem z transportu mosińskiego, to mnie odrzucono”.

Kazimierz Cieślewicz (w chwili aresztowania 13 l.)

„Wiem, że Niemcy brali do domu Rassenamt – dzieci nadających się na rasę. Ja też byłam na tej liście. Dziewczęta te nie wracały już do obozu. Dwukrotnie zabierano po około dziesięć dziewczynek. [...] Nie wróciły raz też dwie siostry Witaszek pochodzące z Poznania”.

Urszula Grenda (w chwili aresztowania 10 l.)

Spośród dzieci więzionych w obozie, najmłodsze badane były w kierunku przydatności rasowej. Te, które zdaniem Niemców spełniały wyznaczone kryteria, umieszczane były w Lebensbornach lub ośrodkach germanizacyjnych - m.in. w Ludwikowie i Puszczykowie. Wątek selekcji „na rasę” pojawia się również w zeznaniach byłych więźniów z transportu mosińskiego. Dzieci miały świadomość, że mogą trafić do ośrodków zniemczających, większość jednak uniknęła wywózki w nieznane, a powodem „skreślenia” z listy było miejsce pochodzenia. Odmienny los spotkał Alodię i Darię Witaszek - córki dra Franciszka Witaszka, wobec którego stawiano podobne zarzuty, co wobec mieszkańców Mosiny.

Źródła cytatów:

OKŚZpNP, Protokół przesłuchania świadka Kazimierza Cieślewicza, 1968 r., S.36.2019.Zn, t. II, k. 309 (zapis uwspółcześniony),

OKŚZpNP, Protokół przesłuchania świadka Urszuli Susz z d. Grenda, 1968 r., S.36.2019.Zn, t. II, k. 289.

Źródła zdjęć:

budynek dawnego obozu rasowego, obecnie ul. bł. Anastazego Pankiewicza 15 (Instytut Pamięci Narodowej),

Alodia i Daria Witaszek (zbiory rodziny Alodii Witaszek-Napierały),

Daria Witaszek z niemieckimi rodzicami adopcyjnymi (zbiory rodziny Wojtowiczów),

zdjęcie z kartoteki 10-letniej Urszuli Grendy (Galeria Sztuki w Mosinie).

 To nie koniec, to etap…

Opuszczenie obozu na Przemysłowej nie oznaczało zakończenia wojennej gehenny. Chłopcy i dziewczęta, którzy ukończyli 16 lat, wysyłani byli do obozów – do Żabikowa, Ravensbrück czy Gross-Rosen.

„Z Żabikowa wywieziono mnie do obozu w Ravensbrück. Tam pracowałam bardzo ciężko. Zasypywaliśmy jezioro i nosiliśmy cegły. Tam bardzo zachorowałam. Dzieci ciężko chore po wyzwoleniu zabrał Czerwony Krzyż do Szwecji”.

Maria Czechowska (w dniu aresztowania 15 1.)

„Gdy tylko przyjechałam do Ravensbrück, widziałam jak kobiety w białych fartuchach nosiły na noszach prawdopodobnie trupów przykrytych prześcieradłami. [...] Zostaliśmy ewakuowani do Neubrandenburga, a stamtąd do Czechosłowacji”.

Eugenia Kaźmierczak (w dniu aresztowania 15 1.)

„Z obozu w Łodzi zostałem przewieziony do Poznania, do Żabikowa, a z Żabikowa do Gross-Rosen. [...] Pracowałem w kamieniołomach. Było to w roku 1944, zostałem przewieziony do Dory a następnie do Bergen-Belsen. W maju 1945 r. zostałem oswobodzony przez wojska amerykańskie”.

Eugeniusz Grenda (w dniu aresztowania 15 1.)

Źródła cytatów:

OKŚZpNP, Protokół przesłuchania świadka Marii Jessy z d. Czechowskiej, 1968 r., S.36.2019.Zn, t. II, k. 313,

OKŚZpNP, Protokół przesłuchania świadka Eugeniusza Grendy, 1968 r., S.36.2019.Zn, t. II, k. 292,

OKŚZpNP, Protokół przesłuchania świadka Eugenii Krzywickiej z d. Kaźmierczak, 1966 r., S.36.2019.Zn, t. I, k. 181 (zapis uwspółcześniony).

Źródła zdjęć:

fotografia osobowa Eugenii Kaźmierczak (Galeria Sztuki w Mosinie),

fotografia osobowa Jerzego Nowaka (Muzeum Tradycji Niepodległościowych),

zdjęcie z kartoteki Eugeniusza Grendy (Galeria Sztuki w Mosinie),

teren Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy, fot. Michał Hankiewicz (Muzeum Dzieci Polskich - ofiar totalitaryzmu),

obóz w Żabikowie w 1945 r., fot. Władysław Kintz (Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie).

Przyszłość i teraźniejszość

„Powiedz mi córuchno, jakbyś spotkała wróżkę w lesie i zapytała by ci się co być chciała, żeby ci się spełniło – podaj trzy odpowiedzi. Ja odpowiedziałam, że po pierwsze chciałabym się bardzo dobrze uczyć, po drugie żebym miała długie warkocze, a po trzecie odpowiedziałam, chciałabym, żeby tatuś i mamusia żyli, i się rozpłakałam”.

Joanna Maciejewska w 1945 r. miała 6 lat.

„W 1946 r. spotkałem w Niemczech matkę. W Poznaniu spotkałem siostry Domicelę, starszą Urszulę i brata Jerzego... Ja musiałem po wojnie zaopiekować się rodziną”.

Eugeniusz Grenda w pełnoletność wszedł z bagażem doświadczeń obozów koncentracyjnych i poczuciem odpowiedzialności za rodzinę.

Dziecięce marzenia zostały skonfrontowane z trudną powojenną rzeczywistością. Niemalże wszystkie mosińskie dzieci do 15. roku życia, aresztowane w 1943 r. w ramach akcji odwetowej, po wojnie były sierotami lub półsierotami. Trafiły na wychowanie do dalszych rodzin lub do domów dziecka. Zanim osiągnęły pełnoletność, musiały wchodzić w rolę dorosłych. Stawały się opiekunami młodszego rodzeństwa, bo spoczywał na nich ciężar utrzymania rodziny. Jako ludzie dojrzali, ale wciąż młodzi, mający 30-40 lat, ubiegali się o renty. Od lat 60. walczyli o odszkodowania i świadczenia kombatanckie.

W dorosłym życiu obozowa przeszłość na nowo ich połączyła. Składali świadectwa niemieckich zbrodni w trakcie postępowań prokuratorskich i procesów sądowych. Uczestniczyli w zjazdach i uroczystościach państwowych związanych z upamiętnieniem Dzieci Wojny.

Źródła cytatów:

AIPN, List Joanny Piotrowskiej z d. Maciejewskiej do Józefa Witkowskiego, 165/397, t. 9, k. 23,

OKŚZpNP, Protokół z przesłuchania Eugeniusza Grendy, 1968 r., S.36.2019.Zn, t. II, k. 290.

Źródła zdjęć:

ocalali z obozu na Przemysłowej z łódzkimi dziećmi wrzesień 2023 r. – Urszula Grenda-Susz, Jerzy Jeżewicz, Bohdan Kończak, Joanna Maciejewska-Piotrowska, Wojciech Skibiński, Alodia Witaszek-Napierała, fot. Maciej Kiński (Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu).

Pamiętajmy

10 września

Narodowy Dzień Polskich Dzieci Wojny

Jednym z inicjatorów powołania Narodowego Dnia Polskich Dzieci Wojny było Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu. Wybór daty nie był przypadkowy – po jej śladzie wracamy pamięcią do 10 września 1943 r. i do aresztowania dzieci z Mosiny. Najmłodsi mosinianie stali się symbolem dziecięcych wojennych losów, podobnie jak obóz na Przemysłowej. W ten dzień przeszłość spotyka się z teraźniejszością.

Słowo PAMIĘTAJMY, tak często wypowiadane w trakcie uroczystości rocznicowych kryje w sobie przesłanie kierowane zwłaszcza do młodego pokolenia, gdyż pamięć o doświadczeniach wojennych jest fundamentem budowania tożsamości, szczególnie w obecnych, niestabilnych czasach. Po wtóre, jest pojemnym określeniem niosącym w sobie opowieść o młodzieży i dzieciach, które stały się ofiarami dwóch totalitaryzmów – nazistowskiego i sowieckiego. Zrabowanych na germanizację, przesiedlonych, skazanych na zsyłkę, zmuszonych do niewolniczej pracy, osadzonych w gettach, więzieniach i obozach. Pozbawionych zdrowia i godność zamordowanych.

To opowieść niezakończona. Ich życiu towarzyszyła trauma, często sieroctwo oraz problemy zdrowotne będące konsekwencją wojennych doświadczeń. Pomimo tych przeżyć zbudowali oni swoje dorosłe życie, którego elementem jesteś również my współcześni.

Źródła zdjęć:

tytułowa plansza wystawy Byliśmy tylko dziećmi. Gehenna polskich dzieci w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniuautorstwa Anny Dudek, Michała Hankiewicza w aranżacji graficznej Anety Kosin,

Pomnik Martyrologii Dzieci w Łodzi,

obchody Narodowego Dnia Polskich Dzieci Wojny,

rzeźba z cyklu Kinder Muster według projektu Marcina Mielczarka.

Autorka fotografii: Renata Borowska (Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu).

Autorki plansz wystawienniczych: Paulina Fronczak-Chruściel, Agnieszka Fronczek-Kwarta

Autorka Aranżacji wystawy: Renata Borowska

Redakcja tekstu: Jolanta Sowińska-Gogacz

Na planszy tytułowej:

fotografia z kartoteki Kazimierza Cieślewicza i Donaty Adamczyk (Galeria Sztuki w Mosinie),

Zjazd Ocalałych, 2021 r., fot. RUN Artur Rusek (Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu),

Fotografia rodzinna Wojciecha Skibińskiego (zbiory rodziny Skibińskich),

Pomnik na placu 20 października w Mosinie, fot. Andrzej Janicki (Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu).

Wydawca: Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu. Niemiecki nazistowski obóz dla polskich dzieci w Łodzi (1942–1945).