Opracowania
Początek treści

Opracowania

Publikacje dot. niemieckiego obozu koncentracyjnego dla polskich dzieci w Łodzi

Pierwszy artykuł dotyczący losów małoletnich więźniów przy ul. Przemysłowej został opublikowany w 1946 r. w czasopiśmie „Służba Społeczna” przez Marię Niemyską-Hessenową. W artykule „Dzieci z lagru” opisywała ona stan psychofizyczny 233 więźniów, którzy trafili do Miejskiego Pogotowia Opiekuńczego w Łodzi po pobycie w obozie. Liczne publikacje, których autorzy przedstawiali genezę i funkcjonowanie obozu dla dzieci przy ul. Przemysłowej, pochodzą z lat 60. – wiązało się to z faktem gromadzenia materiałów dowodowych dotyczących obozu przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi. Również z lat 60. pochodzi artykuł łódzkiego dziennikarza Wiesława Jażdżyńskiego „Reportaż z pustego pola”, opublikowany w czasopiśmie „Odgłosy” w 1965 roku.

W roku 1971 wydane zostały wspomnienia Tadeusza Raźniewskiego pt. „Chcę żyć” (Wydawnictwo Łódzkie). Była to kolejna publikacja dotycząca obozu przy ul. Przemysłowej napisana przez byłego więźnia. Historia Tadeusza Raźniewskiego stała się również kanwą scenariusza filmu fabularnego „Twarz Anioła”, który miał swoją premierę w styczniu 1971 roku. Obraz wyreżyserował Zbigniew Chmielewski.

Od 1968 r. w „Przeglądzie Lekarskim”, wydawanym przez krakowski oddział Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, publikowane były artykuły dotyczące obozu autorstwa jego byłego więźnia – Józefa Witkowskiego. W 1975 r. opublikował on nakładem wydawnictwa Ossolineum pierwszą monografię obozu pt. „Hitlerowski obóz koncentracyjny dla małoletnich w Łodzi”. Książka ta była owocem m.in. kontaktów autora z byłymi więźniami obozu, a wykorzystane w niej materiały były unikalne – fotografie wykonane podczas apeli, pracy w warsztatach, fotografie osobowe dzieci, jak również listy pisane przez małych więźniów obozu do rodzin.

Liczne artykuły dotyczące upamiętnienia obozu ukazały się w latach 70. Związane były m.in. z odsłonięciem 9 maja 1971 r. w parku im. Promienistych w Łodzi (obecnie park im. Szarych Szeregów) Pomnika Martyrologii Dzieci, nawiązującego do historii obozu. Szeroko komentowane były również procesy byłej nadzorczyni Eugenii Pol vel Genowefy Pohl, toczące się w Łodzi w latach 1972-1975.

Wspomnieć należy również o wydanej w 2019 r. książce autorstwa Urszuli Sochackiej „Eee... tam, takiego obozu nie było Wspomnienia Genowefy Kowalczuk, byłej więźniarki obozu przy ulicy Przemysłowej w Łodzi”, opartej na wywiadach autorki z byłą więźniarką, przeprowadzonych w latach 2009-2011.

W roku 2020 miała premierę publikacja o obozie przy ul. Przemysłowej autorstwa Jolanty Sowińskiej-Gogacz oraz Błażeja Torańskiego zatytułowana „Mały Oświęcim. Dziecięcy obóz w Łodzi” (Prószyński i S-ka). Przedstawiono w niej m.in. historię obozu, warunki życia więźniów, a także relacje dotyczące nadzorców. Ważnym elementem tej pozycji są rozmowy z byłymi więźniami, przeprowadzone przez Jolantę Sowińską-Gogacz w latach 2015-2019.

W grudniu 2021 roku Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu wydało publikację pt. „Nauczono nas płakać bez łez...”. Książka przedstawia historię niemieckiego obozu koncentracyjnego dla polskich dzieci przy ul. Przemysłowej, ukazaną przez pryzmat wybranych biografii więźniów. Wspomnienia i listy pisane przez dzieci do rodzin pokazują przerażającą obozową rzeczywistość, próby przetrwania i bezmiar cierpienia, którego doznali mali więźniowie. Publikacja przedstawia również powojenne losy Ocalałych z dziecięcego obozu przy ul. Przemysłowej.

„Niezwykła polska rodzina. Losy Gertrudy Nowak – dziecka z obozu na Przemysłowej” to najnowsza publikacja (wrzesień 2022 rok) wydana przez historyków Muzeum Dzieci Polskich – ofiar totalitaryzmu. Powstała ona w oparciu o jedyną zachowaną dotąd obozową teczkę akt osobowych Gertrudy Nowak, byłej więźniarki niemieckiego obozu koncentracyjnego dla polskich dzieci przy ul. Przemysłowej w Łodzi.„Przedstawiona w niej opowieść stanowi dramatyczną historię całej rodziny – rodziców i rodzeństwa Gertrudy Nowak, których spokojne, szczęśliwe życie zostało przerwane i obrócone wniwecz przez bezduszną machinę zagłady III Rzeszy” – czytamy w liście wstępnym do publikacji.

W 2023 r. nakładem wydawnictwa Palgrave Macmillan Cham ukazała się anglojęzyczna monografia obozu przy Przemysłowej pt. Przemysłowa Concentration Camp: The Camp, the Children, the Trials autorstwa dr hab. Katarzyny Person (Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma) i prof. Johannesa-Dietera Steinerta (University of Wolverhampton). Stanowi ona problemowe ujęcie historii Polen-Jugendverwahrlager Litzmannstadt, dotykające różnych aspektów jego funkcjonowania – okoliczności powstania, załogi, więźniów, architektury, systemu pracy przymusowej, kar i nadużyć, warunków sanitarnych, powojennych rozliczeń oprawców itd. Autorzy oparli swą pracę na dokumentach czasu wojny, aktach późniejszych procesów oraz powstałych po wojnie relacjach więźniów i członków załogi, podkreślając trudności interpretacyjne dotyczące źródeł ostatniego rodzaju. Kontekst historiograficzny, w jakim została osadzona monografia, ma kilkuwarstwowy charakter i dotyczy zarówno ogólnej polityki Niemiec na okupowanych obszarach, szeroko pojmowanych badań nad historią dzieciństwa oraz badań nad pracą przymusową dzieci (temat ten podejmowany był już w innej książce Johannesa-Dietera Steinerta, przetłumaczonej na język polski pt. Deportacja i praca przymusowa. Dzieci z Polski i ZSRS w nazistowskich Niemczech i okupowanej Europie Wschodniej w latach 1939–1945).