Obozy i miejsca izolacji polskich dzieci w m. Łodzi

1. Obozy na terenie m. Łodzi.

- Obóz przesiedleńczy centralny I przy ul. Łąkowej 4.
Miejsce    Obóz przesiedleńczy centralny I (Durchgangslager I der Umwanderzentralstelle-Posen Dienstelle Litzmannstadt).
Lokalizacja     Łódź, ul. Łąkowa 4 (ówczesna Wiesenstraße, później Flottwelstraße), w budynkach dawnej fabryki tkanin wzorzystych Barucha Gliksmana.
Podległość    Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu, Oddział w Łodzi (Umwanderzentralstelle-Posen Dienstelle Litzmannstadt – UWZ), od 1942 r. transporty odchodzące z obozu podlegały najprawdopodobniej Urzędowi Pracy (Arbeitsamt).
Komendanci    Albert Sauer (do maja 1940 r.), Erich Lorenz (do 6 sierpnia 1941 r.), Otto Ertl (do 25 stycznia 1943 r.).
Okres działalności    1939/1940-1944
Liczebność    Najprawdopodobniej kilkadziesiąt tysięcy dorosłych i dzieci. Maksymalna liczba jednorazowo przebywających w obozie do 5 tys. Ustalono nazwiska 39 dzieci – śmiertelnych ofiar obozu. 
Opis    Pierwszymi osadzonymi byli mieszkańcy osiedla im. Montwiłła-Mireckiego. Do obozu przywożono Polaków z ziem wcielonych do III Rzeszy. Więźniów poddawano badaniom pod kątem przydatności do pracy oraz wstępnej selekcji do dalszych badań rasowych. Zakwalifikowanych na roboty wysyłano do pracy przymusowej za pośrednictwem innych obozów przesiedleńczych zlokalizowanych na terenie Łodzi. Niezdolnych do pracy, w tym kobiety z dziećmi wywożono do Generalnego Gubernatorstwa. Wytypowanych do germanizacji przekazywano do obozu rasowego przy ul. Spornej 73. Pobyt w obozie trwał średnio ok. 2 tygodni. 

- Obóz przesiedleńczy II przy ul. Żeligowskiego 41/43.
Miejsce    Obóz przesiedleńczy II. (Durchgangslager II der Umwanderzentralstelle-Posen Dienstelle Litzmannstadt).
Lokalizacja     Łódź, Żeligowskiego 41/43 (ówczesna Gneisenaustraße), w budynkach dawnej fabryki waty (dziś w tym miejscu znajduje się nowa zabudowa mieszkalna).
Podległość    Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu, Oddział w Łodzi (Umwanderzentralstelle-Posen Dienstelle Litzmannstadt – UWZ).
Komendanci    Arthur Schűtz (późniejszy komendant obozu przesiedleńczego w Zamościu), Fritz Jobski, Karol Goede.
Okres działalności    połowa 1940 - koniec 1944 
Liczebność    Tysiące dorosłych i dzieci. Zginęło co najmniej 289 osób. Ustalono nazwiska 94 dzieci – śmiertelnych ofiar obozu. 
Opis    Do obozu przywożono wysiedlonych oraz robotników przeznaczonych do pracy przymusowej. W obozie więziono m.in. 100 dzieci w wieku od 1 roku do 14 lat z miejscowości Lidice i Ležaki. Siedmioro z nich zostało przeznaczonych do germanizacji, pozostałe uśmiercono najprawdopodobniej w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. Pobyt w obozie trwał średnio ok. 2 tygodni, najkrótsze klika dni, najdłuższe kilka tygodni.  

- Obóz przesiedleńczy przy ul. Kopernika 53/55.
Miejsce    Obóz przesiedleńczy (Durchgangslager, Auffanglager, Sammellager).
Lokalizacja     Łódź, ul. Kopernika 53/55 (ówczesna Milchstraße, następnie Friedrich-Gosslerstraße), w budynkach dawnej przędzalni, apretury i tkalni Fryderyka Abla, okresowo również pod nr 49. 
Podległość    Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu, Oddział w Łodzi (Umwanderzentralstelle-Posen Dienstelle Litzmannstadt – UWZ), od kwietnia 1941 r. przekazany do dyspozycji Urzędowi Pracy (Arbeitsamt).
Komendanci    Max Andritzke, zastępca E. Weick, później Oskar Gruszczyński. 
Okres działalności    1940 - 1944 
Liczebność    Kilkadziesiąt tysięcy dorosłych i dzieci (1942 r. – 20 772 osób, 1943 r. – 20 259 osób wysłanych na roboty przymusowe). W obozie zginęło co najmniej 21 osób. Ustalono nazwiska 6 dzieci – śmiertelnych ofiar obozu.  
Opis    Do obozu przywożono Polaków, którzy później byli kierowani na roboty przymusowe do Kraju Warty lub Starej Rzeszy (Altreich).

- Obóz przesiedleńczy przy ul. 28. Pułk Strzelców Kaniowskich 32.
Miejsce    Obóz przesiedleńczy (Durchgangslager, Sammellager, Krankenlager).
Lokalizacja     Łódź, ul. 28. Pułk Strzelców Kaniowskich 32 (ówczesna Luisenstraße, następnie Tauentzienstraße), w budynkach dawnego domu noclegowego Sióstr Albertynek.
Podległość    Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu, Oddział w Łodzi (Umwanderzentralstelle-Posen Dienstelle Litzmannstadt – UWZ).
Komendanci    Ludwik Witthinrich, Ernst Krűger.
Okres działalności    1940 - 1944
Liczebność    Kilka tysięcy dorosłych i dzieci, w tym kobiety w ciąży. Zginęło co najmniej 165 osób. Ustalono nazwiska 183 dzieci – śmiertelnych ofiar obozu.   
Opis    W części obozu w kwietniu 1940 r. utworzono szpital zbiorczy dla chorych więźniów i inwalidów z obozów przesiedleńczych z Łodzi i Konstantynowa Łódzkiego. Umieszczano w nim również osoby chore odesłane z robót przymusowych. 

- Obóz rasowy przy ul. Spornej 73.
Miejsce    Obóz rasowy (Rasse und Siedlungshauptamt SS Aussenstelle Lager)
Lokalizacja     Łódź, ul. Sporna 73 (ówczesna Landsknechtstraße vel Wotanstraße), w budynkach klasztoru Ojców Bernardynów.
Podległość    Główny Urząd ds. Rasy i Osadnictwa (SS-Rasse und Siedlungshauptamt – RuSHA).
Okres działalności    jesień 1940 – styczeń 1945
Liczebność    Dorośli i dzieci. Średnio ok. 1000 osób. W obozie zmarło co najmniej 41 więźniów. Ustalono nazwiska 25 dzieci – śmiertelnych ofiar obozu. 
Opis    W obozie na więźniach przeprowadzono badania rasowe w celu wyselekcjonowania osób przeznaczonych do germanizacji. Pozytywnie zakwalifikowanych wywożono do Starej Rzeszy (Altreich). Dzieci do 7. roku życia przebywały z matkami, starsze dzielono według wieku i płci i umieszczano w osobnych salach. Niemowlęta oddzielano od matek i przewożono do domu dziecka w Bruczkowie, a od grudnia 1942 r. do okręgowego domu dziecka w Kaliszu. Niezakwalifikowanych do zniemczenia wysyłano do innych obozów, na roboty przymusowe lub zwalniano. Pobyt w obozie trwał od kilkunastu dni do kilku miesięcy.  

- Obóz policji bezpieczeństwa dla dzieci i młodzieży polskiej przy ul. Przemysłowej.
Miejsce    Obóz policji bezpieczeństwa dla dzieci i młodzieży polskiej (Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt). 
Lokalizacja     Łódź, ul. Przemysłowa (ówczesna Fauststraße). Dziś w tym miejscu znajduje się osiedle mieszkaniowe. Zachowało się 5 budynków z czasu obozu, w tym komendantura. 
Podległość    Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt – RSHA). Sicherheitspolizei in Litzmannstadt.
Komendanci    Friedrich Camillo Ehrlich (Kripo)
Okres działalności    Grudzień 1942 – styczeń 1945
Liczebność    Dzieci obojga płci od 2 do 18 roku życia. Przyjmuje się, że przez obóz przeszło ok. 3 tys. dzieci. Ustalono nazwiska 77 dzieci – śmiertelnych ofiar obozu. 
Opis    Do obozu kierowano dzieci ze względów politycznych w odwecie za powiązania rodziców z podziemiem niepodległościowym lub odmowę podpisania Volkslisty, oraz dzieci, które łamały prawo okupanta. Więźniowie pracowali w warsztatach, ogrodach zlokalizowanych w obozie oraz przy pracach rozbiórkowych na mieście i rolnych w filii obozu w Dzierżąznej. Ze względu na warunki sanitarno-bytowe oraz system kar i ciężką pracę po wojnie uznano, że miejsce to miało charakter obozu koncentracyjnego.

- Wychowawczy obóz pracy na Sikawie przy ul. Beskidzkiej 54.
Miejsce    Wychowawczy obóz pracy na Sikawie, od października 1944 r. organizacyjnie połączony z poszerzonym więzieniem policyjnym na Radogoszczu (Arbeitserziehungslager [6] Litzmannstadt – Stockhof; Geheime Staatpolizei, Staatspolizeistelle Litzmannstadt; Der Kommandeur der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt Erweitertest Polizeigefängnis und Arbeitserziehungslager – AEL).
Lokalizacja     Łódź-Sikawa, ul. Beskidzka 54 (ówczesna Litzmannstadt-Stockhof, Am Bach 40), na obszarze gospodarstwa rolnego. Dziś mieści się tam Zakład Karny nr 1 w Łodzi.
Podległość    Policja Państwowa (Polizeipräsidium).
Komendanci    Wilhelm Becker (Gestapo)
Okres działalności    wiosna 1943 – styczeń 1945
Liczebność    Dorośli i młodzież różnych narodowości. Przeciętnie przebywało tam 1000 osób. Zmarło co najmniej 84 więźniów. Ustalono nazwiska 4 nieletnich – śmiertelnych ofiar obozu. 
Opis    Obóz pełnił funkcję aresztu policyjnego. Więźniowe odbywali tam kary m.in. za ucieczkę z robót przymusowych oraz wyroki tzw. obozów karnych (3-6 miesięcy). Osadzano tam również za drobne przewinienia w ramach wyroków weekendowych. 


2. Miejsca izolacji na terenie m. Łodzi

- Areszt Gestapo przy ul. Anstadta 7/9 (ówczesna Gardestrasse). 
Miejsce    Areszt Gestapo (Staatspolizeistelle in Litzmannstadt).
Lokalizacja     Łódź przy ul. Anstadta 7/9 (ówczesna Gardestrasse).
Podległość    Policja Państwowa (Polizeipräsidium).
Okres działalności    XI 1939 – 18 I 1945
Liczebność    Dorośli i młodzież.
Opis    Wśród więźniów aresztu śledczego była również młodzież, która następnie trafiła do obozu przy ul. Przemysłowej.

- Areszt Policji Kryminalnej przy ul. Kilińskiego 152. 
Miejsce    Areszt Policji Kryminalnej (Kriminalpolizeistelle Litzmannstadt- Polizeigefängnis. 
Lokalizacja     Łódź przy ul. Kilińskiego 152 (ówczesna Buschline).
Podległość    Policja Państwowa (Polizeipräsidium).
Okres działalności    XII 1939 – 18 I 1945
Liczebność    Dorośli i młodzież.
Opis    Wśród więźniów aresztu śledczego była również młodzież, która następnie trafiła do obozu przy ul. Przemysłowej.

- Areszt Prezydium Policji przy ul. Kopernika 29.
Miejsce    Areszt Prezydium Policji (Polizei Präsidium Polizeigefängnis).
Lokalizacja     Łódź przy ul. Kopernika 29 (ówczesna Friedrich-Gosslerstraße).
Podległość    Policja Państwowa (Polizeipräsidium).
Okres działalności    1 I 1940 ¬– więzienie śledcze, od 1 I 1942 r. obóz macierzysty (areszt śledczy), do stycznia 1945 r.
Liczebność    Dorośli i młodzież. Areszt miał 330 miejsc dla mężczyzn i 90 dla kobiet. Przeciętnie przebywało 700 osób. Zgłoszono 192 zgony, w tym 129 w wyniku egzekucji (wyrok sądu specjalnego – Sondergericht). 
Opis    Miejsce izolacji dla więźniów śledczych oraz do 1943 r. osadzonych z karą aresztu i krótkoterminową karą więzienia z okręgu sądu krajowego w Łodzi. Zasądzone egzekucję wykonywano przez powieszenie. Więźniowie pracowali w warsztatach. Przetrzymywano tam młodzież, która następnie trafiła do obozu przy ul. Przemysłowej.

- Lebensborn, Łódź-Helenówek, ul. Krajowa 15.
Miejsce    Lebensborn („źródło życia”).
Lokalizacja     Łódź-Helenówek, ul. Krajowa 15 (ówczesna Humuserde), w budynku dawnego żydowskiego sierocińca zburzonym w 2004 r.
Podległość    Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS (RuSHA).
Okres działalności    1941-1945
Liczebność    W 1942 r. w ośrodku znajdowało się 500 osób (chłopców i dziewcząt) w wieku do 15 do 18 lat. Zarejestrowano przypadki samobójstw wśród zgwałconych dziewcząt. 
Opis    W ośrodku przebywała młodzież, która wcześniej przeszła pozytywnie badania rasowe. Wymagano od niej utrzymywania stosunków seksualnych. Zapłodnione kobiety były wywożone do III Rzeszy, gdzie miały rodzić. 

- Miejsce selekcji dzieci ul. Piotrkowska 38.
Miejsce    Miejsce selekcji 
Lokalizacja     Łódź ul. Piotrkowska 38 (ówczesna Adolf Hitler Straße), brama budynku
Opis    Dzieci schwytane podczas ulicznych łapanek segregowano na dwie grupy: do germanizacji lub przymusowej pracy w obozach i fabrykach. 

- Miejsce badań i selekcji dzieci ul. Piotrkowska 113. 
Miejsce    Miejsce badań i selekcji rasowej
Lokalizacja     Łódź ul. Piotrkowskiej 113 (ówczesna Adolf Hitler Straße), siedziba Wydziału Zdrowia (Gesundheitsamt).
Opis    Miejsca badań i selekcji rasowej dzieci w celu ich germanizacji.

- Obóz więzienny przy ul. Liściastej 17 / Rozszerzone więzienie policyjne przy ul. Zgierskiej 147. 
Miejsce    Obóz więzienny (Gefangenlager), od 1940 r. rozszerzone więzienie policyjne (Erweitertes Polizeigefängnis), od 1943 r. rozszerzone więzienie policyjne i obóz pracy wychowawczej (Erweitertes Polizeigefängnis und Arbeitserziehungslager)
Lokalizacja     Łódź-Radogoszcz, ul. Liściasta 17 (ówczesna Krakowska) w byłej fabryce Michała Glasera, od 1940 r. przy ul. Zgierskiej 147 (ówczesna Hohensteiner Straße) w byłej fabryce włókienniczej Samuela Abbe. 
Podległość    Policja Państwowa (Polizeipräsidium). Początkowo podlegał Gestapo, następnie komendanturze Schutzpolizei. 
Komendanci    Ehlers, Müller, od lipca 1940 r. Walter Pelzhausen. 
Okres działalności    9 XI 1939 – 17/18 I 1945
Liczebność    Dorośli i młodzież płci męskiej, do 1940 r. również kobiety i dzieci. Szacuje się, że przez więzienie przeszło ok. 40 tys. więźniów, w tym 20 tys. zostało zamordowanych. W masakrze, do jakiej doszło w nocy z 17 na 18 I 1945 r., żywcem spłonęło ok. 2 tys. osób.  
Opis    W obozie od 1943 r. dzielono więźniów na politycznych i pozostałych. Egzekucje na więźniach były prowadzone w obozie i poza jego ternem (w Lasach Lućmierskich, Lesie Okręglik pod Zgierzem, Lesie Chełmy pod Nową Gdynią, Lesie Wiączyńskim). Przetrzymywano tam również młodzież, która następnie trafiła do obozu przy ul. Przemysłowej.

- Ośrodek przysposobienia zawodowego w przemyśle niemieckim dla młodzieży polskiej tzw. „obóz” pracy dla młodzieży polskiej przy ul. Wodnej 34/36. 
Miejsce    Ośrodek przysposobienia zawodowego w przemyśle niemieckim dla młodzieży polskiej tzw. „obóz” pracy dla młodzieży polskiej
Lokalizacja     Łódź ul. Wodna 34/36 (ówczesna Ostmarkstraße/ Askanierstraße) w budynkach Szkoły Rzemiosł Towarzystwa Salezjańskiego oraz internat przy ul. Piramowicza 11/15 (ówczesna Pulvergaße).
Podległość    Arbeitsamt
Okres działalności    1940-1944/1945
Liczebność    Młodzież od 15 roku życia, średnio od 100 do 300 kursantów. 
Opis    Przetrzymywano tam nieletnich z Kraju Warty, których przyuczano do pracy w przemyśle niemieckim głownie w branży samolotowej. Funkcjonowała tam możliwość zwolnień weekendowych. Przyuczenie do zawodu trwało średnio około 3 miesięcy. Po tym czasie młodzież była najczęściej kierowana do przemysłu zbrojeniowego.

- Więzienie policyjne przy ul. Sterlinga 16.
Miejsce    Więzienie policyjne (Polizeigefängnis)
Lokalizacja     Łódź ul. Sterlinga 16 (ówczesna Roberta Kocha Straße).
Podległość    Policja Państwowa (Polizeipräsidium), faktycznie do dyspozycji Gestapo.
Okres działalności    9 IX 1939-17 I 1945
Liczebność    Mężczyźni, w początkowym okresie również kobiety i młodzież. Przeciętnie 450 osób. Liczba ofiar nie ustalona. 
Opis    Na ternie więzienia Gestapo prowadziło brutalne przesłuchania. Wyroki wykonywano na szubienicy więziennej, przez rozstrzelanie na terenie więzienia oraz w egzekucjach publicznych m.in. w Wiskitnie, Zgierzu i Karsznicach. W III 1940 r. osadzono tam 16 uczniów gimnazjum i harcerzy. Przetrzymywano tam młodzież, która następnie trafiła do obozu przy ul. Przemysłowej.

- Więzienne policyjne dla kobiet przy ul. Gdańskiej 13.
Miejsce    Więzienne policyjne dla kobiet (Polizeigefängnis fűr Frauen, Polizeigefängnis Danziger Straße, Frauen- Gefängnis Danziger Straße
Lokalizacja     Łódź, ul. Gdańska 13 (ówczesna Danzigerstraße)
Podległość    Policja Państwowa (Polizeipräsidium), faktycznie do dyspozycji Gestapo.
Okres działalności    IX 1939-17 I 1945
Liczebność    Kobiety, młodzież, mężczyźni (jako pracownicy gospodarczy). Przeciętny stan ok. 300 osób. Przetrzymywano tam również więźniarki, które następnie trafiły do obozu przy ul. Przemysłowej.
Opis    W pierwszych miesiącach funkcjonowania osadzono osoby zatrzymane w łapankach i masowych aresztowaniach. Później głownie Polki z Rejencji Łódzkiej podejrzane o działalność polityczną. Na terenie więzienia Gestapo prowadziło brutalne przesłuchania. Egzekucje na więźniarkach wykonywano poza terenem więzienia.